Najczęściej spotykane w księgach metrykalnych określenia statusu społecznego osób w nich wymienionych (pobierz jako PDF):
| Łacina | Niemiecki | Polski |
| Inquilinus | lokator, komornik, ubogi chłop mieszkający u innego chłopa, także chłop pańszczyźniany | |
| Casarius | Häusler | chałupnik, właściciel chałupy |
| Hortulanus | Gärtner, Stellenbesitzer | zagrodnik, właściciel chałupy i kawałka ziemi |
| Cmetho, agricola | Bauer, Bauergutsbesitzer | kmieć, gospodarz, na 1 łanie chłopskim pola (11 ha) właściciel gospodarstwa chłopskiego |
| Arator | chłop | |
| Semi-cmetho Semi-agricola |
Halbbauer | półkmieć, półgospodarz, na ½ łanie chłopskim pola (6 ha) |
| Colonus | Kolonist | kolonista, zagospodarowuje areał ziemi, dzierżawca |
| Famulus | Knecht | parobek gospodarski lub folwarczny |
| Pferdeknecht | parobek stajenny przy koniach | |
| Operarius | wyrobnik | |
| Servus aulicus, serva | służący dworski, służąca | |
| Ancilla | Magd, Dienstmagd | dziewka – robotnica, służąca, dziewucha |
| Wirt, Landwirt | gospodarz | |
| Einlieger, Einwohner | człowiek wolny, pracuje na roli w lesie, w mieście, sam szuka pracy, pracuje dorywczo |
|
| Pastor | Schäfer | owczarz, pasterz owiec |
| Auszugler | wycużnik, „na wycugu” – osoba na „zachowku” po przekazaniu gospodarstwa dziecku | |
| Vogt, Feldhüter | włodarz w majątku (ekonom) | |
| Oeconoma | ekonomka, rządczyni we dworze szlacheckim lub na plebani, zarządzająca służbą |
|
| Scultetus | Schulze, Scholtz | sołtys |
| Gastwirt | właściciel gościńca, gościnny (karczma z pokojami i stajnią) |
|
| Obsterix | Hebamme | Akuszerka, położna |
| Honestus | uczciwy, szanowany, określenie rolnika z małego miasteczka lub wiejskiego rzemieślnika | |
| Famatus | sławetny, osławiony – w księgach parafialnych i sądowych określenie mieszczan | |
| Laboriosus | pracowity – w księgach parafialnych i sądowych określenie chłopów | |
| Generosus lub nobilis | określa osobę szlacheckiego pochodzenia, właściciela majątku, czasami miał tylko chałupę i szablę | |
| Generosus Dominus | dosłownie: urodzony pan; bogaty szlachcic, właściciel dużego majątku | |
| Magnificus Generosus Dominus | bardzo bogaty szlachcic, właściciel ogromnego majątku, często wojewoda |
W Wielkopolsce określenia: okupnik i czynszownik były tożsame i oznaczały dzierżawcę ziemi płacącego czynsz (okup).
W Królestwie Polskim okupnik to był chłop pańszczyźniany opłacający okup, jak w KP nazywano czynsz płacony w zamian za odrabianie pańszczyzny aż do ok. 1848 (ukaz o oczynszowaniu). Różnił się tym od czynszownika, że ten drugi nie miał obowiązków pańszczyźnianych, bo np. gospodarował na gruntach nie obsadzonych pierwotnie przez chłopów (tzw. pustki lub grunty poza tabelowe), za co płacił czynsz umowny. Później (po 1848) jednych i drugich nazywano czynszownikami, co trochę zaburza czystość definicji. Czynszownikami byli np. nasiedleni koloniści, którzy nigdy nie mieli obowiązków pańszczyźnianych wobec folwarku.
Przy okazji podaję za Historią chłopów polskich pod red. St. Inglota z 1972, kilka innych określeń kategorii chłopów z XIX w.:
- czynszownicy
- okupnicy
- koloniści
- kmiecie
- półrolnicy (poślednicy)
- zagrodnicy
- ogrodnicy
- chałupnicy
- komornicy
- wyrobnicy
- parobcy (i dziewki)
- inni (np. kątnicy, kopiarze, morgownicy, przytulnice, dwudniaki…)
Zebrał i opracował: Kazimierz Cieplik.
Zobacz też:
- Słownik Staropolski
- wyszukiwarka Poliqarp
- Słownik języka polskiego z pocz. XX w. (Niedźwiedzki, Kryński, Karłowicz)
- Encyklopedia staropolska Zygmunta Glogera
- folwark szlachecki i chłopi w Polsce w XVI w.
- + Słownik polszczyzny XVI w.
- + Spis zawodów w języku polskim i niemieckim 1936
- słownik przynależności klasowej Małgorzaty Nowaczyk na Genpolu
- słownik nazw zawodów po rosyjsku Jerzego Cieśli na Forgenie
- poradnik odczytywania metryk Alana Jakmana
- określenia stanu społecznego Prinke na blogu Ann Wach
- określenia zawodów rolniczych (dyskusja na genealodzy.pl)
